کعبه زرتشت بنایی برج مانند متعلق به قرن پنجم پیش از میلاد و دوره هخامنشیان در نقش رستم ، سایتی باستان شناسی در شمال غرب تخت جمشید است. این بنای مرموز یکی از نمونه های باقی مانده متعدد طرح معماری هخامنشی است.
نام کعبه زرتشت احتمالا” به قرن چهاردهم بازمی گردد ، زمانی که مکانهای پیش از اسلام با چهره ها و رویدادهای قرآن و یا شاهنامه شناخته می شدند. بنا واقعا” نه معبد زرتشتیان است و نه هیچگاه مکان زیارتی بوده است.
این بنا ، که یک کپی از بنایی در پاسارگاد است ، یا توسط داریوش اول( 521-486 پیش از میلاد) وقتی که به تخت جمشید کوچ کرد ، یا توسط اردشیر دوم(404-385 پیش از میلاد) و یا توسط اردشیر سوم (358-338 پیش از میلاد) ساخته شده است. بنای موجود در پاسارگاد چند دهه قدیمی تر است .قدمت دیوار دور برج به زمان ساسانیان بر می گردد.
این برج مربع از بلوک های سنگ آهک سفید ساخته شده که با بستهای فلزی در جای خود نگه داشته می شوند – بر خلاف بنای پاسارگاد – از ملات در بنا استفاده نشده است. هر طرف بنا 7.25 متر عرض دارد بنا به بلندی 12.5 متر سقف هرمی اندکی دارد و روی پایه ای سه پله ای استوار است. هر وجه این بنا با اندک پنجره های کاذبی از سنگ آهک سیاه تزئین شده است.
بنا یک اتاق داخلی مربع شکل دارد ، به بلندی 5.70 متر و عرض 3.70 متر ، که دسترسی به آن از طریق یک درگاه با سنگ سردر تزئینی در نیمه بالایی برج میسر می شود. اتاق قبلا” با پلکانی قابل دسترس بود که تنها نیمه پایینی آن بر جای مانده است. در با ارتفاع 1.90 و عرض 1.70 از جنس سنگ سخت بود که در اصل محکم بسته بوده ، اما از آن زمان ناپدید شده است.
ازکتیبه روی بنا که به محرابهای آتش در دوره ساسانیان اشاره می کند ، استنباط شده که بنا قبلا” یک محراب آتش بوده و یا شاید بنای یادبود شعله های ابدی به امپراتورانی بوده که مقبره آنها چند متر دورتر قرار دارد. به هر حال این نظریه از آنجا که عدم تهویه باعث خفه شدن شعله می شده ، رد شده است، و در هر صورت نگارنده این کتیبه بعید است که منظور این بنا را هفت قرن پس از ساخت آن شناخته باشد.
یک نظر دیگر اظهار داشته که هر دوی این بنا ها صندوق امانات برای “اموال حکومت” بوده است .
امروزه ، پژوهشگران این بنا را بعنوان قبر سلطنتی هخامنشی به شمار می آورند و در مشاهدات ویسباخ و دامانت آمده که هر دوبنا، کعبه زرتشت و بنای پاسارگاد مطابقت نزدیکی با شرح مقبره کورش کبیر دارند.
دیوار دوره ساسانی دور بنا چهار کتیبه دارد که قدمت آنها به قرن سوم برمی گردد.
کتیبه سه زبانه شاپور اول (241-271) بر دیوار شمالی(متن فارسی میانه) ، دیوار غربی(متن پارتی) و دیوار جنوبی (متن یونانی) قرار دارد.
کتیبه شاپور اول حاوی شرح عملکرد سلطنتش است که بر عملکرد اولین پادشاهی ایرانی پرتو افشانی می کند . و نیز حاوی شرحی از جنگهای رومی شاپور است که بطور قابل ملاحظه ای با شرح منابع رومی تفاوت دارد. شاپور ادعا می کند که بر امپراتور گوردین سوم در مسیخه غلبه کرده و او را کشته است ، لشکر عظیمی از رومیان را در باربالیسوس شکست داده و امپراتور والرین را در نبرد بین ادسا و کارهه به اسارت در آورده است. منابع رومی تنها به نبرد دوم اشاره می کنند و بطور ضمنی اشاره می کنند که والرین بواسطه خیانت اسیر شده بود.