نقش رستم یک گورستان باستانی واقع در 12 کیلومتری شمال غرب تخت جمشید در استان فارس است. نقش رستم در چند صد متری نقش رجب قرار دارد.
قدمت قدیمی ترین حجاری در نقش رستم به 1000 سال قبل از میلاد باز می گردد. گرچه به شدت آسیب دیده ، اما تصویر محوی از مردی با سرپوشی غیر معمول را به تصویر می کشد و تصور می شود که ایلامی باشد. این تصویر بخشی از یک دیوارنمای بزرگتر است که بیشتر آن به دستور بهرام دوم پاک شده است. مرد با کلاه غیر معمول نام سایت را به آن اعطا می کند ، نقش رستم ، کتیبه رستم ، به دلیل اینکه به باور محلی تصویری از رستم ،قهرمان افسانه ای بوده است.
چهار قبر متعلق به شاهان هخامنشی با ارتفاع قابل توجهی از زمین، بر صخره ای طبیعی حک شده است.
قبرها بخاطر شکل نمای آنها بعنوان “صلیبهای ایرانی” شناخته می شوند. ورودی هر قبر در مرکز هر صلیب است که به اتاق کوچکی گشوده می شود، جایی که شاه در تابوتی دفن شده است. اعتقاد بر این است که شعاع افقی هر یک از این نماها ، به شکل ورودی کاخ در تخت جمشید باشد. ترتیب قبرها در نقش رستم از چپ به راست عبارتند از: داریوش دوم، اردشیر اول ، داریوش اول ، خشایار شاه اول .
یکی از قبرها به صراحت با یک کتیبه بعنوان قبر داریوش کبیر اول (522- 486پیش از میلاد) مشخص شده است. اعتقاد بر این است که سه قبر دیگر به ترتیب قبرهای خشایار شاه اول (486-465 پیش از میلاد)، اردشیر اول(465-424 پیش از میلاد) و داریوش دوم (423-404 پیش از میلاد) باشد. قبر ناتمام پنجم ممکن است قبر اردشیر سوم باشد ، کسی که دوسال متوالی سلطنت کرد ، اما بیشتر احتمال دارد که قبر داریوش سوم (336-330 پیش از میلاد ) ، آخرین شاه سلسله هخامنشی باشد.
مقبره ها به دنبال غلبه اسکندر کبیر بر امپراتوری هخامنشی ، غارت شد.
هفت نقش برجسته روی سنگ در نقش رستم ، پادشاهان ساسانی را به تصویر می کشد.
- نقش برجسته تفویض اردشیر اول (226-242 میلادی):
موسس امپراتوری ساسانی درحال اعطای طوق پادشاهی توسط اهورا مزدا دیده می شود. در این کتیبه ، که قدیمی ترین گواه استفاده واژه “ایران” را در بر دارد ،اردشیر به خیانت تعهد خود نسبت به اردوان چهارم ( دولت تبعه پارتهای اشکانی) ، اقرار می کند، اما به بهانه اینکه اهورا مزدا از او خواسته ، عمل خود را مشروعیت می بخشد.
- پیروزی شاپور اول(241-272 میلادی):
معروفترین نقش برجسته روی سنگ ساسانی است و پیروزی شاپور بر سه امپراتور روم را به تصویر می کشد ، گوردین سوم ، والرین و فلیپ عرب . نسخه کاملتر این لوح سنگی در بیشاپور است.
- نقش برجسته “اعیان” بهرام دوم(276-293 میلادی):
در هر طرف شاه ، که با شمشیری بزرگ به تصویر کشیده شده ، صورت شاه را ترسیم می کند. در سمت چپ پنج چهره قرار دارند که شاید اعضای خانواده شاه هستند (سه نفر دارای دیهیم ،نشان دهنده اینست که آنها از خانواده سلطنتی بوده اند). در سمت راست سه درباری قرار دارند ، یکی از آنها می تواند “کرتیر” باشد ، این لوح در سمت راست و چسبیده به کتیبه اردشیر قرار دارد ، و تا حدی جای لوح بسیار قدیمی تر که نام نقش رستم را به آن میدهد ، را می گیرد.
- دو نقش برجسته اسب سوار بهرام دوم (276-293 میلادی):
اولین لوح اسب سوار ، در زیر قبر چهارم (قبر احتمالی داریوش دوم) قرار دارد ، و شاه را در حال نبرد با سرباز سواره روم به تصویر می کشد.
دومین لوح اسب سوار ، در زیر قبر قبر داریوش اول قرار دارد ، و به دو نگاشته تقسیم شده است ، یکی بالا و یکی پایین. در نگاشته بالایی، شاه در حال پایین کشیدن دشمن رومی از پشت اسب نمایش می یابد . در نگاشته پایینی ، شاه دوباره در حال نبرد با سرباز سواره رومی است.
هر دو نقش برجسته ، یک دشمن کشته شده در زیر سم های اسب پادشاه را به تصویر می کشند.
- تفویض نرسه (293-303 میلادی):
در این لوح ، شاه در حال دریافت طوق پادشاهی از یک چهره زن به تصویر کشیده می شود که غالبا” تصور می شود ایزد بانو ” اردوی سورا آناهیتا” باشد . با این حال شاه در ژستی به تصویر کشیده نشده که در حضور یک خدا انتظار می رود ، از اینرو احتمال می رود که زنی از بستگان و شاید ملکه “شاپور دخت” است.
- نقش برجسته اسب سوار هرمز دوم(303-309 میلادی):
این لوح در زیر قبر سوم است (قبر احتمالی اردشیر اول) و هرمز را در حال پایین کشیدن دشمن (شاید پاپک ارمنی) از پشت اسب به تصویر می کشد . بالای این نقش و پایین قبر یک نقش به شدت آسیب دیده وجود دارد که به نظر می رسد شاپور دوم (309-379 میلادی) به همراه درباریان باشد.
در سال 1923 ، باستان شناس آلمانی “ارنست هرتسفلد” قالبهای کتیبه های روی قبر داریوش را درست کرد . از سال 1946 ، این قالبها در آرشیو گالری هنری “فریر” و گالری “آرتور سکلر”؛ موسسه اسمیت سونین در واشنگتن نگهداری می شوند.
نقش رستم در چند دوره بین سالهای 1936 و 1939 توسط تیمی از انجمن دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک اشمیت ، کاوش باستان شناسی شد.