طاق وسان یا طاق بستان سایتی با یک سری نقوش برجسته سنگی از دوره امپراتوری ساسانیان ایران است. سلسله ایرانی که بر آسیای غربی از سال 226 تا650 حکومت کرد . این نمونه هنر ساسانیان در 5 کیلومتری مرکز شهر کرمانشاه در غرب ایران واقع است. در قلب کوههای زاگرس قرار دارد جایی که تقریبا” 1700 سال باد و باران را تحمل کرده است . در اصل ، چندین چشمه در کنار و زیر نقوش برجسته و طاق ها قابل مشاهده بودند ، بعضی از آنها حالا پوشیده هستند. چشمه های کنار نقوش برجسته هنوز آبگیر بزرگی در مقابل این صخره را تغذیه می کنند. این سایت تبدیل به یک پارک باستان شناسی شده است و یک سری از سرستون های اواخر ساسانی و اسلامی گردهم آورده شده اند (بعضی در طاق بستان و بقیه در بیستون و کرمانشاه یافته شده اند).
حجاری ها ، برخی از بهترین و برترین نمونه های محفوظ مانده مجسمه ایرانی در دوره ساسانیان شامل نمایش تفویض اردشیر دوم(379-383) و شاپور سوم(383-388) است. همانند سایر نمادهای ساسانیان ، طاق بستان و طرح های نقوش برجسته آن به قدرت ، گرایش های مذهبی ، شکوه ، افتخار ، وسعت دربار ، روح مبارزه ،جشن ، شادی و وجد تکیه دارد.
شاهان ساسانی محیط زیبایی را برای نقوش برجسته روی سنگ خودشان در طول یک توقف گاه و اردوگاه مسیر کاروان جاده تاریخی ابریشم برگزیدند. این نقوش در مجاورت یک چشمه مقدس هستند که به یک آبگیر بزرگ در پای صخره کوه می ریزد.
طاق بستان و نقوش برجسته روی سنگ آن یکی از 30 اثر ساسانی بجای مانده کوه زاگرس هستند. طبق اظهارات آرتور پوپ ، موسس انجمن هنر و باستان شناسی ایران در آمریکا ، ” هنر شاخصه مردم ایران و هدیه ای بود که آنها به جهان بخشیدند.”
شرح نقوش برجسته روی سنگ
مجموعه طاق بستان شامل یک نقش برجسته قائم به خود و چند نقش برجسته مرتبط با دو طاق سنگی برش خورده است . آنها مراسم تفویض اردشیر دوم ، شاپور دوم ، شاپور سوم و خسرو دوم را نشان می دهند. همچنین آنها صحنه های شکار خسرو دوم را نشان می دهند.
تفویض اردشیر دوم
نخستین نقش برجسته طاق بستان (طاق بستان اول) ، و ظاهرا” قدیمی ترین آنها ، نقش برجسته روی سنگ مراسم تاج گذاری اردشیر دوم (379-383) توسط سلف خود شاپور دوم یا اهورا مزدا است . پژوهشگران بحثهای طولانی در مورد هویت چهره های این نقش داشتند اما حالا معلوم شده که اردشیر دوم طوق پادشاهی را از سلف خود شاپور دوم یا اهورا مزدا دریافت می کند. ممکن است یک آمیزش تعمدی از پیکرنگاری هردو باشد . دو چهره اصلی بر روی امپراتور شکست خورده روم جالینوس آپوستاتا (361-363) ایستاده اند. اردشیر نقش مهمی در شکست او طی فرمانروایی شاپور دوم (309-379) ایفا کرد. واقعیت اینست که این تصویری بر اساس تصویر جالینوس آپوستاتا بر روی سکه های رومی است. اردشیر دوم ، در زمان انتظار برای رسیدن شاپور سوم(383-388) به سن وارث سلطنتی، بعنوان فرمانروای موقت منصوب شده بود. چهارمین چهره خدای میترا است کسی که بر روی گل نیلوفر ایستاده است . او محافظ سوگند و شاهد این پیمان است. باورهای محلی و داستانهای ایرانی ، این صحنه را بعنوان پیروزی اولین شاهان ساسانی بر اردوان چهارم ، آخرین شاه سلسله اشکانی تفسیر می کنند. چهره میترا تبدیل به الهام بصری برای تمثال زرتشت پیامبر شد.
قاب نقش برجسته 4.07 متر عرض و 3.9 متر ارتفاع دارد.
شاپور دوم و شاپور سوم
طاق یا ایوان کوچکتر (طاق بستان دوم) بر روی قسمت بالایی دیوار پشت ، دارای دو کتیبه پهلوی نشان دهنده دو چهره سلطنتی بعنوان شاپور دوم(شاپور کبیر) و پسرش شاپور سوم است. آنها رو در روی یکدیگر نشان داده می شوند. اندازه دهلیز طاق 6*5*3.6 متر است. اشاره شده که ساخت آن در حکومت شاپور سوم بوده است و برخی تاریخ اتمام آنرا در سال 385 می دانند. با اینحال ، تاج سلطنتی شاپور سوم بنا بر آنچه روی سکه هایش است با آن مطابقت ندارد و نزدیکتر به سلف او اردشیر دوم است . استدلال شده که متون نشان دهنده غصب نقش برجسته اردشیر توسط شاپور سوم است.
ترجمه کتیبه ها :
کتیبه شاپور دوم :
” این پیکر خداوندگار مزداپرست، شاپورشاهان، شاه ایران و انیران، که نژاد از یزدان دارد، پسر مزداپرست، خداوندگار هرمزشاهان، شاه ایران و انیران، که نژاد از یزدان دارد، نوه خداوندگار نرسی، شاهنشاه”
کتیبه شاپور سوم:
” این پیکر مزداپرست، خداوندگار شاپور، شاهنشاه ایران و انیران، که نژاد از یزدان دارد، پسر خداوندگار مزداپرست، شاپورشاهان، شاه ایران و انیران، که نژاد از یزدان دارد، نوه خداوندگار هُرمَزد، شاهنشاه”
پیکرهای این دو شاه در نقش برجسته پایینی در حال نگریستن یکدیگر حجاری شده اند. شاپور دوم در طرف راست و شاپور سوم در چپ. دستان آنها بر روی یک شمشیر صاف بلند است که رو به پایین است. دست راست چنگ را نگه داشته و دست چپ بر روی غلاف. هر دو پیکر دارای شلوارهای گشاد ، گردنبند ، موی فر می باشند.
ایوان بزرگ خسرو دوم
سه پیکر روی دیوار پشت ایوان بزرگ معمولا” برای نشان دادن خسرو پرویز در کنار اهورا مزدا و آناهیتا مطرح می شوند . آنها بالای یک شوالیه ایرانی ، قرار دارند که تصور میشود خسرو باشد که خودش سوار بر اسب مورد علاقه اش ، شبدیز است. با این وجود هیچ اتفاق نظری در مورد شناسایی آخرین شاه ساسانی وجود ندارد. دو چهره حاضر گاهی بعنوان یک کشیش و یک راهبه بجای خدایان اهورا مزدا و آناهیتا مطرح شده اند.
یکی از چشمگیرترین نقوش برجسته درون بزرگترین غار یا ایوان ، مربوط به اسب سواری غول پیکر ، شاه خسرو دوم (591-628) سوار بر اسب جنگی مورد علاقه خود ، شبدیز است. هم اسب و هم سوار زره کامل رزم پوشیده اند.
جلوی طاق بخوبی با نقش های حک شده نمایانگر درخت زندگی یا درخت مقدس همخوانی دارد. بالای طاق و در دو طرف مخالف ، دو چهره از دو زن بالدار با دیهیم هستند.
قاب نقش برجسته 7.45 متر عرض و 4.25 متر ارتفاع دارد.
صحنه شکار گراز و گوزن
تصویری از شکار شاه در ابعاد 3.8 * 5.7 متر بر روی دیوار چپ و راست طاق وجود دارد. از زمان کورش کبیر تا پایان دوره ساسانیان ، شکار یکی از فعالیتهای مورد علاقه شاهان ایرانی بود. به همین خاطر صحنه های شکار غالبا” در کنار تاجگذاری ها یافت می شوند.
دو صحنه شکار در هر طرف ایوان وجود دارد . یک صحنه ، شکار گراز شاهنشاهی را نشان می دهد و در یک معنی مشابه در صحنه دیگر شاه را در کمین گوزن نشان می دهد.
قاب شکار گراز 6 متر عرض و 4.25 متر ارتفاع دارد.
قاب شکار گوزن 5.9 متر عرض و 4.35 متر ارتفاع دارد.
نقش برجسته دولتشاه
با جهشی 1300 ساله در زمان ، نقش برجسته بالایی حاکم قاجار کرمانشاه در قرن نوزدهم را نشان می دهد ، حجاری دولتشاه یک نقش برجسته در طاقی بزرگ است.