ارسباران که در گذشته بعنوان قره داغ شناخته می شد منطقه کوهستانی بزرگی است که از ارتفاعات قوشاداغ در شمال اهر تا رود ارس در آذربایجان شرقی امتداد می یابد. این منطقه به رود ارس در شمال ، مشکین شهر و مغان در شرق ، سراب در جنوب و تبریز و مرند در غرب محدود است. از سال 1976 یونسکو 72460 هکتار از این منطقه را به عنوان ذخیره گاه زیست کره با این مشخصات عمومی ثبت کرده است:
“این ذخیره گاه زیست کره واقع در شمال ایران و در مرز ارمنستان و آذربایجان ، متعلق به ارتفاعات قفقاز ایران است در بین دریای خزر ، قفقاز و منطقه مدیترانه ، . این ناحیه کوههای بالای 2200 متر ارتفاع ، مراتع کوهستانی مرتفع ، استپ های نیمه خشک ، مراتع و جنگل ها ، رودخانه ها و چشمه ها را پوشش می دهد. ارسباران قلمرو تقریبا” 23500 عشایر است که عمدتا” در مناطق حائل (2000) زندگی می کنند. فعالیت های اقتصادی در این ذخیره گاه زیست کره ، عمدتا” کشاورزی ، دامداری ، باغداری و گردشگری هستند ، اما فعالیت های کسب و کار فقط در مناطق شهری یافت می شود. “
هیچ اشاره ای به ارسباران بعنوان یک موجودیت جغرافیای سیاسی در منابع مکتوب قبل از دوره صفویه وجود ندارد. حدس و گمانی وجود دارد که جغرافی دان مسلمان قرن دهم ، ابن حوقل ، به این منطقه بعنوان سیاه کوه اشاره کرده که با ارسباران امروزی مطابقت دارد. با این حال گفته شده که سیاه کوه تشابهات بیشتری با منقیشلاق در سواحل شرقی دریای خزر دارد. بنابراین ، تاریخچه ارسباران باید در چارچوب دو شهر اصلی آن ، اهر و کلیبر در نظر گرفته شود.
کلیبر ، که در گذشته به عنوان بذ شناخته می شد ، دژ بابک خرمدین بود ، کسی که در سال 816 مبلادی در مقابل خلافت اسلامی شورش کرد و در سال 836 میلادی شکست خورد. حوادث دوران طولانی و پر سر و صدای این دو دهه بطور گسترده ای توسط مورخان اسلامی این عصر گزارش شده است. نخستین گزارش از المسعودی در کتاب مروج الذهب (مرغزار طلا) است : بابک در منطقه بذ به همراه پیروان جاویدان شورش کرد … به دنبال یک سری از شکست ها ، بابک در قصبه محلی خود محاصره شد …،که حتی امروزه بعنوان سرزمین بابک شناخته می شود . ابن اثیر در کتاب خود ، الکامل فی التاریخ ( تاریخ کامل) ، صفحات بسیاری را به شرح این نبرد اختصاص داده است.
یاقوت حموی ، در اوایل قرن هجدهم کلیبر را با این واژه ها توصیف می کند: بخشی بین آذربایجان و اَرّان … این بخش دارای انارهای زیبا ، انجیرها و انگورهای عالی است که بر روی آتش خشک می شوند (به این خاطر که خورشید همیشه با ابرهای ضخیم پنهان است). در قرن های دوازدهم و سیزدهم ، اهر یک امیرنشین کوچک اما مرفه تحت حکومت سلسله پیشکین(1155- 1231) منطقه گرجستان بود. یاقوت حموی ، اهر را با وجود کوچکی ، بسیار سرسبز توصیف می کند.
هر دو قصبه در دوره حکومت ایلخانیان اهمیت خود را از دست دادند . حمدالله مصطفوی در اواسط قرن چهاردهم اهر را بعنوان یک قصبه کوچک و کلیبر را بعنوان یک روستای آذربایجان در جنگل نزدیک کوهستانی که شامل قلعه است ، توصیف می کند.
اهر بخاطر قرار دادن آذربایجان در قلمرو صفوی در دستور کار سلسله صفویه بود . از اینرو شاه عباس آرامگاه شیخ شهاب الدین را در اهر بازسازی کرد.
منطقه ارسباران در طول جنگ روس – ایران (1804- 1813) و جنگ روس – ایران (1826- 1828) بعلت نزدیکی به منطقه جنگی رنج فوق العاده ای متحمل شد.
مسافران غربی در سالهای 1837 – 1843 اهر را شهری 700 خانواری در وضعیتی اسفبار یافته اند.
ارسباران یکی از مراکز انقلاب مشروطه بود. قبایل ارسباران به شدت در درگیری های مسلحانه دست داشتند، اردوگاههای انقلابیون و ضد انقلابیون به ترتیب توسط ستارخان و رحیم خان چلبیانلو رهبری می شد که هر دو از منطقه قره داغ بودند. وقتی رضا شاه در سال 1925 احمد شاه قاجار را عزل و سلسله پهلوی را تاسیس کرد ،زوال تدریجی ارسباران آغاز شد. شاه جدید بر ناسیونالیسم قومی و فرهنگی اصرار می ورزید ، و سیاست های یکسان سازی فرهنگی را به پیاده سازی کرد. او برای انکار هویت ترکی ساکنین این منطقه ،قره داغ را به ارسباران تغییر نام داد . کتابها و مقالات متعددی در مورد سهم منطقه ارسباران و ساکنین آن در تاریخ معاصر ایران نوشته شده است.
اعلان ارسباران بعنوان ذخیره گاه زیست کره توسط یونسکو در سال 1976 ، حمایت بزرگی برای اکو توریسم بالقوه این منطقه بود. اخیرا” بازدیدکنندگانی از نقاط دور دست کانادا تعجب خود را ابراز داشته اند. ارتقاء برنامه ریزی شده این زیست کره به پارک ملی ممکن است اهمیت زیست محیطی ارسباران را افزایش دهد.
ارسباران میزبان 215 گونه از پرندگان ، بویژه باقرقره سیاه قفقازی، کپک خاکستری ، دُرّاج سیاه ، و قرقاول عادی ، 29 گونه از خزندگان ، 48 گونه از پستانداران ، بویژه بز وحشی ، گراز وحشی ،خرس قهوه ای ، گرگ ، سیاه گوش و پلنگ ، و 17 گونه از ماهی ها است. تلاشهایی برای احیای زیرگونه های گوزن قرمز خزری محلی این منطقه وجود دارد. گیاهان محلی شامل ممرز ، سماق و زرشک است. مشخصه منحصر بفرد جنگل های ارسباران حضور درختان وحشی خوراکی در همه جا است .
یک مطالعه جدید نشان داده که سه سایت دارای بالاترین پتانسیل برای اکوتوریسم است. این سایت ها که در کنار جاده کلیبر به عاشقلو ( جهت عباس آباد – آینالو- وایقان ) هستند شامل دره میکندی ، جنگل های آینالو و قلعه بابک می باشند.با این حال پتانسیل های گردشگری ناشناخته ای وجود دارند.
جاذبه گردشگری بالقوه دیگر ، کمپ های تابستانی قبایل نیمه ساکن ارسباران است که 5 ماه سال را در مناطق مرتفع برای چراندن احشام صرف می کنند. یک گردشگر در هنگام لذت بردن از هوای تازه کوهستان می تواند شانس مشاهده سبک های زندگی سنتی کهن مردم محلی را داشته باشد. برخی از جاذبه ها عبارتند از : کوههای علی آباد ، مراتع بالای شجاع آباد و اقامت گاه های تابستانی چپانلو و آغداش که همگی در فاصله کمی از کلیبر واقع شده اند.
چشمه های آب گرم متعدد که در سراسر این منطقه پراکنده هستند ، بعنوان جاذبه های ترویج گردشگری در نظر گرفته شده اند. امکان درمانی چشمه آب گرم “متعلق” که در نوع خود بزرگترین در ایران است ، نمونه ای از آن است و دارای مساحت 12870 متر مربع شمال حمام ها ، کافی شاپ ، رستوران ها ، نمازخانه و سالن ورزش است.
در سالهای اخیر ، دولت محلی جشنواره زغال را در کلیبر بعنوان وسیله ای برای ترویج گردشگری ترتیب داده است. علاوه براین ، هر سال در نیمه دوم اکتبر ، یک جشنواره انار توسط مقامات استانی در روستای مرداناقم برگزار می شود. برنامه اصلی این فستیوال اجرای موسیقی عاشیق است.
تقریبا” هر روستای این منطقه دارای نقطه عطفی در سرزمین خود است . برخی از آنها جاذبه های گردشگری بالقوه هستند. بعنوان مثال یک درخت چنار کهنسال برجسته در روستای کوانق وجود دارد . این درخت 3 متر قطر است و گفته می شود 500 سال سن دارد. روستاییان روایتهای شفاهی جالبی در مورد حوادثی که این درخت تجربه کرده ، نقل کرده اند.
سایت های تاریخی اصلی
- قلعه بابک ، که در کوهی نزدیک کلیبر واقع شده ، ارگ بزرگ و نماد ملی ایرانیان و آذری های ایرانی است.
- قلعه جوشین که در شهرستان ورزقان واقع است. این قلعه احتمالا” در قرن پنجم ساخته شده است.
- بازار اهر یکی از آثار تاریخی ملی است . با قالب های گچی خاص و طرح شرقی منحصر بفرد به طرز زیبایی مزین شده است . این بازار شامل بخشهای مختلفی است و در دوره قاجار مرمت شده است.
- آرامگاه شیخ شهاب الدین .
- پل های خداآفرین. دو پل روی ارس نزدیک خمارلو واقع شده اند.
- اقامتگاه امیر ارشد ، در روستای اوخارا در شهرستان ورزقان بعنوان یک سایت تاریخی ثبت شده است.
- بنای قنتور در آینالو ، عمارتی است که در سال 1907 توسط یک تاجر ارمنی ثروتمند ساخته شد. این بنای تاریخی در زمینه برجسته کردن قابلیت مذهبی و فنی اهمیت دارد که یک مشخصه منحصر بفرد منطقه ارسبارن بود.
- حمام کردشت ، حمامی سلطتنی که در قرن شانزدهم توسط شاه عباس اول ساخته شد.