مسجد شیخ لطف الله یکی از شاهکارهای معماری ایرانی صفوی در قسمت شرقی میدان نقش جهان در اصفهان است .
ساخت مسجد در سال 1603 شروع شد و در سال 1619 به پایان رسید . مسجد توسط توسط استاد معماری شیخ بهایی در دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی ساخته شد .
از بین چهار اثر تاریخی که میدان نقش جهان را احاطه کرده اند ، این مسجد اولین اثری بود که ساخته شد .
هدف از ساخت این مسجد آن بود که مسجد خصوصی دربار شاهنشاهی باشد ، متفاوت از مسجد شاه که عمومی بود .به همین خاطر مسجد هیچ مناره ای ندارد و کوچک می باشد . در واقع حتی چند غربی در زمان صفوی به مسجد توجه داشتند و قطعا” به آن دسترسی پیدا نکردند . قرن ها بعد وقتی درهای آن به روی عموم گشوده شد، مردم عادی از تلاشی که شاه عباس در ساخت این مکان روحانی برای بانوان حرمسرایش بکار برده بود ، و کاشی کاری نفیس آن که بسیار برتر از پوشش مسجد شاه است ، متحیر شدند.
برای اجتناب از پیاده روی از میان میدان برای رسیدن به مسجد ، شاه عباس معمار ساخت تونلی پوشا میان میدان ، از عالی قاپو به مسجد داشت . هنگام رسیدن به ورودی مسجد، یک نفر باید پیاده از طریق گذر از پیچ های دور تا دور می گذشت تا در نهایت به ساختمان اصلی برسد . در طول مسیر نگهبانان ایستاده بودند و هدف واضح این طرح محافظت از زنان حرمسرا مقابل هر کس که وارد ساختمان می شد ، بود . در ورودی اصلی مسجد نیز نگهبانان ایستاده بودند و دربهای ساختمان همیشه بسته نگه داشته می شدند. امروزه این درها بروی بازدیدکنندگان باز هستند و مسیر گذر پایین میدان دیگر استفاده نمی شود .
دروازه ورودی ، مانند بازار بزرگ و مسجد شاه ، نیمه ماه فرو رفته است . همچنین ، مانند مسجد شاه ، نمای خارجی پایینی مسجد و دروازه از مرمر ساخته شده اند ، در حالیکه کاشی های هفت رنگ قسمتهای بالای بنا را تزیین می کند . خلق خوش نویسی و کاشی ها ، که در زیبایی و کیفیت ، از هر آنچه پیش از اسلام خلق شده ، فراتر می رود توسط استاد خوش نویس علی رضا عباسی نظارت شده است .
معمار اثر محمد رضا اصفهانی بود که مشکل تفاوت بین جهت قبله و دروازه ساختمان را با درست کردن یک راهروی وصل کننده به شکل L بین ورودی و محوطه ، حل کرد .کتیبه رضا عباسی در درگاه ورودی نشان دهنده تاریخ شروع ساخت است . جهت شمال-جنوب میدان موافق جهت جنوب- غرب جهت قبله نیست ، که در 45 درجه آن قرار گرفته است . این ویژگی که در معماری ایرانی “پاشنه” نامیده می شود ، باعث ایستادن غیر مستقیم گنبد پشت ایوان ورودی شده است .
گنبد تک پوسته آن 13 متر قطر دارد . نمای خارجی با کاشی پوشیده شده است .
در مقایسه با مسجد شاه ، طرح مسجد شیخ لطف الله بسیار ساده است ، هیچ حیاط و ایوان خارجی وجود ندارد . خود بنا شامل گنبدی پهن است که در روی یک تالار گنبد مربع ساکن است . گرچه ، در تقابل با بنای ساده این مسجد ، تزیینات داخلی و خارجی بسیار پیچیده هستند و در ساخت آن بهترین مواد استفاده شده اند و خوش ذوق ترین هنرمندان بکار گرفته شده اند . رابرت بایرون درباره این اثر نوشته :
” نمونه نبوغ اسلامی ایرانی برتر از نمای داخلی گنبد نمی شناسم .
گنبد با شبکه ای از قسمتهای لیمویی شکل در جریان است که اندازه آنها وقتی به سمت سر طاووس صعود می کنند ، کاهش می یابد. محراب در دیوار غربی با لعابی از گلهای ریز روی مرغزاری آبی پوشیده شده است .هر بخش طرح ، هر سطح ، هر تکرار ، هر شاخه یا شکوفه مجزا ، زیبایی خاص خودش را دارد . اما این زیبایی وقتی شما حرکت می کنید کامل می شود . دوباره ، نقاط برجسته با بازی سطوح لعابی و بدون لعاب شکسته می شوند ، پس از آن با هر قدم خودشان را در الگوهای درخشان بی شماری منظم می کنند….. هرگز قبل از این باچنین شکوهی مواجه نشده ام . “
“طاووس” در مرکز قسمت داخلی گنبد یکی از مشخصه های منحصر بفرد مسجد است . اگر شما در درگاه ورودی سالن داخلی بایستید و به مرکز گنبد نگاه کنید ، طاووسی ، که دمش اشعه های خورشیدی است که از سوراخ سقف می آید ، دیده می شود .
گمان می رود بنای گنبد مسجد لطف الله و مسجد آبی تبریز از مسجد شاه ولی تفت ، یزد برگرفته شده باشد .
معماران این مجموعه شیخ بهایی و استاد محمد رضا اصفهانی بودند . بنا در سال 1618 میلادی کامل شد.