زیارتگاه امام رضا در مشهد مجموعه ای شامل آرامگاه امام رضا ، هشتمین امام شیعیان است. به لحاظ ابعاد بزرگترین مسجد دنیا و از نظر ظرفیت دومین مسجد دنیا می باشد. همچنین این مجموعه ، مسجد گوهرشاد ، موزه ، کتابخانه ، چهار حوزه علمیه ، قبرستان ، دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، سالن غذاخوری زائرین ، سالن های وسیع نمازگزاران و ساختمانهای دیگری را در برگرفته است.
این مجموعه یکی از مراکز گردشگری در ایران است. زیارتگاه به تنهایی دارای مساحت 267079 متر مربع است درحالیکه هفت صحن که آنرا احاطه می کنند دارای مساحت 331578 متر مربع هستند . مساحت کل آن 598657 متر مربع است.
هر ساله مراسم غبار روبی در زیارتگاه امام رضا برگزار می شود.
صحن ها:
مجموعه در مجموع دارای هفت صحن با مساحتی بیش از 331578 متر مربع است:
- صحن انقلاب
- صحن آزادی
- صحن امام خمینی
- صحن مسجد گوهرشاد
- صحن قدس
- صحن جمهوری اسلامی
- صحن جامع رضوی
- صحن غدیر
این صحن ها دارای 14 مناره و 3 آبنما هستند.
صحن انقلاب
یکی از زیباترین و با شکوهترین بناهای آستان قدس رضوی است. چهار ایوان این صحن عبارتند از : عباسی(شمال)، طلا(جنوب)، نقاره خانه (شرق) که بر روی آن نقاره خانه قراردارد ،ساعت (غرب) که بر روی آن ساعتی بزرگ قرار دارد. این ایوان ها با بهترین معماری ، بیش از سه قرن قدمت دارند. پنجره ای مستطیل شکل در این صحن است که با برنز و استیل ساخته شده است. ایوان طلا توسط امیر علیشیر نوایی ، وزیر فرزانه سلطان بایقرا در سال 872 هجری ساخته شده است . ایوان شمالی عباسی در دوره سلطنت شاه عباس در سال 1021 ساخته شده است.
صحن جمهوری اسلامی
این صحن که 10000 متر مربع مساحت دارد ، در سالهای اخیر ساخته شده است . دارای دو مناره در پشت دروازه های شمالی و جنوبی می باشد. هر مناره 30 متر بلندی دارد . این صحن رویکردی از رواق دارالولایه به زیارتگاه مقدس امام ارائه می دهد. بنای واقع در بخش شرقی این صحن ، دار الرحمن نامیده می شود.
صحن قدس
این صحن اخیرا” ساخته شده و با 2500 متر مربع مساحت ، بین صحن امام خمینی و بست شیخ بهایی واقع شده است . در طبقه همکف ، 28 اتاق هر یک به ارتفاع 6 متر و یک ایوان بنام قبله با 50 مترمربع مساحت وجود دارند.در وسط این صحن یک مکان آبخوری عمومی وجود دارد.
صحن امام خمینی
این صحن در طرف چپ مجموعه و روبروی خیابان امام رضا واقع شده است . مساحت آن بیش از 8300 متر مربع است. مقبره شیخ بهایی بین این صحن و صحن آزادی قرار دارد.
صحن آزادی
این صحن در شرق زیارتگاه مقدس واقع شده و قدمت آن به زمان فتحعلیشاه قاجار برمی گردد. در حدود 85 متر طول و 54 متر عرض دارد. دارای چهار ایوان است ، معروفترین آن ، ایوان طلا نامیده می شود . این ایوان در زمان ناصرالدین شاه قاجار طلا کاری شده است.
مناره ها
دو مناره طلایی زیارتگاه امام رضا به طرز خاصی ساخته شده اند. مناره ها معمولا” در دو طرف گنبد و نزدیک آن ساخته می شوند . اما این دو مناره دور از یکدیگر ساخته شده اند. یکی نزدیک گنبد بر روی ایوان نادری در قسمت جنوبی صحن انقلاب ، و دیگری دور از آن و در قسمت شمالی صحن اتقلاب بر روی ایوان عباسی ساخته شده است. گرچه عدم تقارن احساس می شود ، این امر به منظور اینکه وقتی زائرین از خیابان امام رضا وارد حرم می شوند بتوانند مناره ها و گنبد را در وسط ببینند ، تعبیه شده است. مناره نزدیک گنبد توسط شاه طهماسب اول ساخته شده و 40.5 متر بلندی دارد و محیط آن 13 متر است. مناره دیگر بر روی ایوان عباسی در زمان نادر شاه ساخته شده است.
نقاره خانه
در سال 860 ، وقتی بایسنقر پسر شاهرخ برای گرفتن شفاء از امام رضا ، از هرات به حرم آمد ، برای اعلام حضور او نقاره ها کوبیده می شدند. از آن پس این عمل هر روز قبل از طلوع و غروب خورشید و بجز روزهای سوگواری انجام شده است . مکانی که نقاره ها نواخته می شوند در ایوان شرقی صحن انقلاب قرار دارد.
سقاخانه
یک سقاخانه بنام حوض اسماعیل طلایی در وسط صحن انقلاب با یک کتیبه مذهب مربوط به سلطنت نادر شاه افشار وجود دارد. به همین علت است که سقاخانه نادری نامیده می شود. حوض مرمری به دستور نادر شاه از هرات آورده شده بود. آجرهای طلایی که با کتیبه نوشته شده ، توسط اسماعیل ، هنرمندی که نام سقاخانه با آن مطابقت دارد ، ساخته شد. در سال 1347 هجری بازسازی شده است.
ساعت
ساعتی بزرگ بر روی ایوان غربی صحن انقلاب وجود دارد ، قدمت آن به دوره مظفرالدین شاه قاجار بر می گردد.
بست ها
از صحن ها ، راهروهای خارجی با نام دانشمندان به مناطق داخلی مسجد منتهی می شوند. از آنها بعنوان بست یاد می شود ، از آنجاییکه آنها به منظور حفاظ مناطق زیارتگاه بوده اند:
- بست شیخ توسی – منتهی به کتابخانه مرکزی
- بست شیخ طبرسی
- بست شیخ حرعاملی
- بست شیخ بهایی
راهروهای بست به 21 رواق (تالار) منتهی می شوند که اتاق دفن علی الرضا را در بر می گیرند. در مجاورت اتاق قبر ، مسجدی است که قدمت آن به قرن دهم بر می گردد و مسجد بالا سر نامیده می شود.
دار الحفاظ
این رواق در جنوب زیارتگاه مقدس و شمال شرق مسجد گوهرشاد واقع شده است. به دستور گوهرشاد خاتون ساخته شده است. زائران در اینجا درخواست اذن ورود به زیارتگاه مقدس می کنند. دارالحفاظ از طریق یک راهرو به حرم متصل می شود. برای قاریان قرآن ساخته شده است. عباس میرزا ، جانشین فتحعلیشاه در این رواق مدفون است.
توحید خانه
در شمال زیارتگاه مقدس و جنوب صحن انقلاب قرار دارد ، این رواق برای نمازگزاران زن استفاده می شود.
دارالسیاده
در قسمت غربی حرم قرار دارد ، این رواق به دستور گوهرشاد خاتون ساخته شده است. پنجره ای نقره ای در قسمت شمالی آن است که قبر امام رضا از آن دیده می شود.
مسجد بالا سر
مسجدی کوچک پیوسته به قسمت غرب حرم وجود دارد و مسجد بالا سر نامیده می شود. به خاطر اینکه زائران از قسمت غرب اتاق دفن امام رضا وارد این مسجد می شوند که بالای سر امام است . یکی از قدیمی ترین مسجد های مشهد است و قدمتش به زمان محمود غزنوی برمی گردد.
رواق دارالرحمن
این رواق دارای مساحت 365 متر مربعی است و در قسمت شرقی صحن جمهوری اسلامی واقع است. با تذهیب، گچ کاری ، آینه کاری و رنگ آمیزی تزئین شده است و در سال 1371 هجری قمری دایر شده است. سایر رواق ها عبارتند از : دارالاخلاص ، دارالشکر ، دارالسلام و دارالذکر.
گنبد الله وردیخان
گنبدی هشت ضلعی است که روی قبر الله وردیخان ساخته شده است. او یکی از سرکرده های شاه عباس بود . این گنبد در شمال شرق حرم واقع است و با کاشی های رنگی و نقاشی های زیبا تزئین شده است. یکی از با ارزش ترین آثار هنری داخل حرم است.
گنبد حاتم خانی
این گنبد در شرق حرم واقع شده است. یکی از وزرای شاه عباس بنام حاتم بیک اردوبادی آنرا در سال 1010 هجری قمری بنا کرد.
گنبد طلایی
گنبد طلایی بالای قبر امام رضا ، برجسته ترین نماد مشهد است و بلندی آن 31.20 متر است. یک کتیبه بزرگ توسط رضا عباسی دور گنبد نوشته شده است.
موزه آستان قدس
موزه آستان قدس یکی از غنی ترین و برجسته ترین موزه های ایران است. ساختمان آن در بخش شرقی صحن امام خمینی و نزدیک میدان حرم واقع شده است. قدمت برخی از اشیاء آن به قرن ششم قمری باز می گردد. مجموعه فرش ها ، قالی ها و پوشش های طلایی برای مقبره ، همگی منحصر بفرد هستند و قدمت آنها به قرن های یازدهم و سیزدهم برمی گردد.
برخی کتیبه ها ی نوشته علی رضا عباسی، در میان این اشیاء با ارزش هستند.در میان آثار هنری منحصر بفرد در موزه ، اولین سنگ قبر امام رضا ، کتیبه حکاکی شده به خط کوفی نقش برجسته متعلق به سال 516 هجری و نیز نمونه های کاشی کاری نقش برجسته که بعنوان کاشی لعابدار سنجری شناخته می شود و متعلق به قرن ششم هجری است ، و یک حوض آب سنگی ساخته شده با تکه سنگ سیاه و مزین به زیباترین نقوش اسلامی به چشم می خورد.
موزه قرآن
این موزه در مجاورت موزه آستان قدس قرار دارد. موزه شامل نسخه های ارزشمند قرآن مجلل منسوب به امامان معصوم و برخی نسخه های طلا کاری شده است. در سال 1364 هجری دایر شد . قدیمی ترین نسخه، منسوب به امامان معصوم و به خط کوفی بر روی پوست غزال و متعلق به قرن اول هجری قمری است .
موزه تمبر
بزرگترین موزه تمبر در ایران است و توسط آستان قدس در سال 1989 دایر شد. 50000 تمبر از ایران و 18 کشور خارجی از دوره قاجار تا کنون ، در این موزه نمایش می یابند.
کتابخانه آستان قدس
این کتابخانه در قسمت شرقی صحن امام خمینی واقع شده و در سال 681 هجری راه اندازی شد. دارای گنجینه نسخه های منحصربفرد است. بر اساس آخرین شمارش در سال 1368 هجری ، مشتمل بر 257078 عنوان که 28218 نسخه خطی و 724 نسخه عکسی می باشد . موضوعات در 36 زبان مختلف هستند . آرشیو این کتابخانه گنجینه ای از اسناد محسوب می شود.
مهمانسرای آستان قدس
این مهمانسرا در بست سفلی قرار دارد و هر زائر خارجی امام رضا بعنوان مهمان امام رضا حق غذای رایگان دارد. غذاها هر روز سرو می شوند.